“Long COVID” - De laatste golf? (2024)

Wietse Wiels

Het is ondertussen een cliché en ook niet meteen formeel te becijferen, maar wellicht domineerde nog nooit één onderwerp het denken, schrijven en praten vanzovelen zo lang als de recente pandemie.Toen het stof van de overrompelende eerstegolf neer begon te dwarrelen, werd alsnel minstens evenveel in het zand geroldover van alles en nog wat. Wetenschappers,politici, journalisten, opiniemakers,zorgverleners, en zowat elke andere beroepsgroepkibbelden vrijwel dagelijksover zowat alle aspecten van de onzichtbarevijand. En dat van het ene naar hetandere uiteinde van het kennisspectrum:van evidente wetenschappelijke waarheden(SARS-CoV-2 veroorzaakt COVID-19,en virussen veroorzaken wel vaker ziektes),over genuanceerdere zaken als dehoeveelheid bewijs voor of exacte werkzaamheid van deze of gene maatregel(bijvoorbeeld de avondklok of mondmaskers,horresco referens), tot puur gespeculeerover de verre toekomst. Alles werdvoortdurend in vraag gesteld en van linksen rechts aangevallen. Ik heb de indruk dat dit over de kwestie van de Long COVIDbijzonder genoeg niet het geval was, oftoch niet op een genuanceerde en wetenschappelijkemanier.

Waarover ik het niet heb

Het begin van elke wetenschappelijke onderneming is het aflijnen van de onderzoeksvraag, met behulp van duidelijke definities en grenzen. Daar gaat het bij veel communicatie over Long COVID al verkeerd. Allerlei verwante maar tochbest te onderscheiden zaken worden opéén grote hoop gegooid. Het lijkt medaarom nuttig om te specifiëren waaroverdit stuk niét gaat.

Over het algemeen kunnen we (zogenaamde observatie-opnames even wegdenkend) stellen dat iemand die op intensieve zorgen heeft gelegen zonder dat verblijf wellicht was overleden. Zoals de naam van de afdeling doet vermoeden,is een opname geen klein bier. Eenheel aantal belastende interventies, vannauwgezette monitoring over straffe medicatietot zware chirurgie en hartlongmachinesworden ingezet. Daarnaast is eruiteraard het effect van de ziekte die depersoon op intensieve zorgen deed belanden:meestal is dat geen verkoudheid.

Het is bekend dat heel wat overlevers (de exacte percentages variëren naargelang het opzet van de studie) kampen met een zogenaamd post-intensive care syndroom. Dat kan maandenlang aanslepen. Velen worden nooit meer de oude, zowel fysiekals mentaal. Deze groep laten we dus buitenbeschouwing.

Ook andere concrete chronische complicatiesvan acute, ernstige ziekte neem ikniet mee in deze analyse. Bijvoorbeeld:een afgezet been door een bloedklonter,een inspanningsbeperking door eenhartinfarct, spraakproblemen door eenberoerte… Het is immers nogal wiedesdat deze drama’s langdurige gevolgenhebben, en jammer genoeg al te vaak inde hand gewerkt werden door COVID-19.Eén symptoom verdient hierwel een specialevermelding: smaak- en geurverlies.Hoewel het er op lijkt dat bij de meesteslachtoffers dit zintuig langzaam herstelt(soms met speciale geurtraining), lijkteen kleine groep er erg lang last van tehebben of zelfs gewoon niet tegenezen.Het verlies aan levenskwaliteit dat hiermeegepaard gaat, is niet te onderschatten.Tenzij je het hebt meegemaakt, is heterg moeilijk om je voor te stellen hoe hetvoelt om het verschil tussen pakweg eenglas rode wijn en een glas appelsiensapniet te smaken. Er bestaat overigens ookeen risico op het eten van rot voedsel,het niet ruiken van een gaslek, etc. Latenwe hopen dat zo veel mogelijk getroffenen alsnog recupereren. Het herstel vanneurologische schade kan immers welvaker één à twee jaar duren.

Dat men enkele weken nodig kan hebbenom van een stevigeinfectieziekte teherstellen, is niet zo verwonderlijk en elkehuisarts goed bekend. Iets wat enkeleweken aanhoudt, noem ik niet chronisch.Schrijver dezes was twee weken flink ziek,en daarna nog twee weken niet helemaalin topvorm. Dat heeft mijn mening nietveranderd.

Ik wens niettemin expliciet te benadrukkendat mijn betoog hier helemaal nietste maken heeft met het ‘‘onderschatten’’van het virus, of het ‘’miskennen’’ van deernst ervan. De impact van het Long COVIDverhaal op de publieke perceptie vanhet pandemiebeleid is interessant, maarniet het onderwerp van dit stuk. Een vervelendaspect van de verhitte publiekediscussies was het schijnbaar ontstaanvan slechts twee verkoepelende opties:paniekzaaier of ontkenner. Dat is vooreen zo complexe verzameling kwestiesgewoon onnozel.

Ten slotte moet ik benadrukken (al krijg ik zelfs mét die explicitering nog haatmail) dat ik hier mijn twijfels over een diagnoseuit. Geen vezel in mijn lichaam twijfeltaan de echtheid (wat dat ook moge betekenen)van de symptomen en het lijdenvan deze mensen. Ik wens me ook niet uitte spreken over specifieke getuigenissenof individuele gevallen die ik niet persoonlijkonderzocht. Dat is geen geneeskunde.

Waarover ik het wel heb

Over de symptomen van Long COVID bestaatgeen eensgezindheid, er zijn geendiagnostische criteria. Samen met deverwarring met alle andere vormen vanchronische klachten die ik hierboven toelichtte,zorgt dat voor heel wat onduidelijkheid.Toch kunnen we een heersendbeeld van deze groep schetsen.

We lijsten een aantal typisch vermelde symptomen op (hier ontleend aan de Britsenationale gezondheidsdienst NHS):

• Vermoeidheid
• Kortademigheid, pijn op de borst of een ander bedrukkend gevoel, hartkloppingen
• Geheugen- en concentratieproblemen(de zogenaamde brain fog)
• Slaapproblemen
• Duizeligheid en oorsuizen
• Tintelingen
• Gewrichtspijnen
• Depressie en angst
• Diarree, eetlustverlies, smaakveranderingen
• Een ziek gevoel, temperatuursverhoging,hoest, hoofdpijn, keelpijn
• Uitslag
• Talloze andere symptomen, al danniet in overlap met wat ik eerder in dit artikelbesprak

Veel artikels benadrukken dat deze symptomenzich vaak voordoen bij mensendie acuut niet erg ziek waren en voordiengeen bijzondere gezondheidsproblemenhadden. Sommigen zouden zelfs asymptomatischbesmet zijn. Vaak insinueertmen een zware impact op de productiviteiten levenskwaliteit, gaande tot totaleinvaliditeit.

Welke bewijzen worden eraangeleverd ?

Getuigenissen

Een belangrijk deel van de berichtgevingover Long COVID zijn getuigenissen. Dat ismenselijk waardevol, maar wetenschappelijkis het dat niet. Zoals elke onderzoekerweet, is het meervoud van anekdote nietdata. Niettemin werden deze persoonlijkeverhalen breed belicht in de media envoortdurend gebruikt in de wetenschappelijkeliteratuur. Ook de allergrootstevakbladen (Nature, The Lancet, JAMA,…)publiceerden ronduit emotionele editorialenen vage oproepen tot meer onderzoekof het niet perfect vertaalbare awareness.De referenties van deze stukken bevattenmeestal blogposts of reportages in de lekenpers,niet zelden van (kennissen van)wetenschappers. Alsof dat een meerwaardebetekent.

Ook de naamgeving van de aandoeningverraadt hier al een mechanisme. Aanvankelijkwerd dit ziektebeeld aangeduidmet de term post-COVID syndroom. Datis immers een logische beschrijving vande kern van de zaak: een samenloop vansymptomen (de betekenis van het woordsyndroom) na een coronavirusinfectie.Bovendien is het een gebruikte categorievoor allerlei andere ziektebeelden. Dezeterm werd evenwel al snel, onder explicietedruk van patiënten (die zichzelf longhaulers noemen), omgezet in Long COVID.Het prefix post- zou immers impliceren dater niet perse altijd en bij iedereen een directverband is tussen de velesymptomen en de directe effecten van een besmetting met SARS-CoV-2. Stel je voor.

In dat opzicht stelt zich in mijn ogen eenparallel met een aantal aspecten van hetzogenaamde woke denken. Iemands subjectieve ervaring en de daaruit getrokken(of, nog erger, vooraf vastgelegde) theorieëngelden zonder meer als waarheid.Dat standpunt bekritiseren is taboe, vooralwanneer die persoon een slachtoffer vaniets is. Het klopt dat er in de geneeskundeveel te lang veel te weinig aandacht is gegaannaar levenskwaliteit en de subjectieveervaring van de patiënt. Al te vaak werdenkel naar laboresultaten en scannersgekeken, in plaats van naar de eigenlijkesymptomen van de zieke. Levenskwaliteitwordt meer en meer bestudeerd als uitgangspuntin studies, met gevalideerdeschalen. Haast alle grote wetenschappelijkeverenigingen tellen nu patiënten onderhaar adviserende leden. Dat is uitstekenden erg zinvol. Maar een zieke kan nietzomaar zelf decreteren waaraan hij of zijlijdt en hoe dat komt. Dat is een onwetenschappelijken schadelijk idee.

Geregeld wordt het argument gebruiktdat deze mensen voorheen niet ziek waren.Welk punt hiermee gemaakt wordt, isme niet erg duidelijk. De meeste mensenzijn immers niet ziek voor ze wel ziek zijn.

Specifieke studies

Wat studies betreft, kunnen we vaststellendat er in 2020 een ware vloedgolf vanpublicaties de wetenschappelijke wereldheeft overspoeld. Amper een jaar na deontdekking van het virus krijgen we alhonderdduizenden hits op zoekmachinePubmed bij aan coronavirus verwantezoektermen. In het medisch onderzoekgeldt, zo mogelijk nog meer dan in de wetenschapin het algemeen, de gedachtedat een vaststelling publiceerbaar is wanneerje de eerste bent om er iets over teschrijven. Door deze goudkoorts stoottende COVID-19-related (X) en (Y) in times of COVIDgenres vlotjesalle kookboeken en Harry Potters van depublicatietroon. Zelfs de grootste vakbladenpubliceerden in allerijl artikels vanronduit erbarmelijke kwaliteit, niet zeldenin gebrekkig Engels, om toch maar de eerstete zijn en dus veel geciteerd te worden.Er werd duizenden keren verwezen naarpreprints. Dat zijn artikels die nog geenpeer review (collegiale toetsing) ondergaan hebben. Eenderwie kan eender wat op zo’n websiteachterlaten.

De meest toonaangevendeziekenhuizen publiceerden gewoonwegopsommingen van elk mogelijk zeldzaamziektebeeld dat zich ergens in de buurtvan een mogelijke infectie situeerde inhun centrum. Dat bewijst helemaal niets.Van een heel aantal van die ziektes is bekenddat ze meestal geen duidelijke oorzaakhebben (in medisch jargon: idiopathisch),terwijl andere (vaak auto-immune)zich typisch kort na een infectie voordoen.Het inzicht dat er zich in een mensenlevensoms verschillende en niet aan elkaarverwante problemen voordoen, leek aanweinigen besteed. Patiënten werden binnende kortste keren onderworpen aanallerlei onderzoeken zonder duidelijke impactop hun medische toestand, wat leidde tot eenenorme hoeveelheid data van onduidelijkebetekenis. Veel van die studies werdengewoonweg nooit uitgevoerd bij andereinfectieziekten - ik zal een bepaalde bekendeseizoensinfectie maar niet bij naamnoemen. Bekend in dat genre is de Duitsestudie waarbij afwijkingen op hartscanswerden gezien bij matig zieke patiënten.Hoewel de auteurs benadrukten dat hetniet duidelijk is wat de betekenis van dieafwijkingen is (dat soort scan wordt nogmaar een paar jaar gebruikt), stonden dekranten daags nadien al vol met allerleidoembeelden over een epidemie vanhartfalen. Zo werkt dat niet. Als je maargenoeg onderzoeken doet zullen er altijdwel afwijkende resultaten opduiken. Enzeker bij zieke mensen. Een mens is meerdan een röntgenfoto.

Ook in proefbuizen werd van alles en nogwat onderzocht met onverantwoord gespeculeerover de bredere betekenis daarvan.Elke ernstige wetenschapper weetnochtans dat je de hoog gecontroleerdeomgeving van een laboratorium niet zomaarkunt extrapoleren naar een levende,zieke mens. Dat je in een petrischaal eenvirus in een zenuwcel kunt krijgen wil inde verste verten niet zeggen dat je vanCOVID-19 dement kunt worden. Dat hetvirus ook op niercellen te kweken is, wilniet zeggen dat er een golf van nierdialyseop ons afkomt. De overgrote meerderheidvan de onderzoekspistes die in het laboveelbelovend lijken, stellen in het onderzoekbij mensen teleur en worden verlatenof minstens herbekeken. Dat ook wetenschappersvatbaar zijn voor cognitieveillusies en afhankelijk zijn van publiekemiddelen (en dus aandacht) werd pijnlijkduidelijk.

Hoewel al deze studies gretig geciteerdworden door de Long COVID-activisten,heeft een grote meerderheid ernstige ofzelfs fatale methodologische tekortkomingen.Maar, nog belangrijker, ze gaan bijnaallemaal helemaal niet over (de hierbovenbeschreven ‘typische’ versie van) Long COVID!Waarom zovelen dat evidente probleemniet inzien is me echt een raadsel.

Algemene studies

Een aantal studies die wel meer gerichtwaren op het Long COVID probleem innauwe betekenis, kregen erg veel aandacht.Eentje uit eigen land haalde in hetvoorjaar het hoofditem van het 19 uurjournaal op de nationale omroep, goedvoor anderhalf miljoen kijkers. De onderzoekersleken vast te hebben gesteld dateen grote meerderheid van de COVID-patiënten,ook na een milde ziekte, wekentot maanden later nog ernstige klachtenervoer. Enig opzoekwerk leerde dat dezeresultaten werden verkregen na een vrijwillige online bevraging over chronische klachten in… spontaan gevormde Facebookgroepen van en voor “COVID patiëntenmet chronische klachten”. Dat isgewoon potsierlijk. Volgens die methodologiezou men even goed een bevragingkunnen organiseren in het plaatselijkeduivenlokaal om dan te besluiten dat demeerderheid van de Vlamingen verwoedcolombofiel is. Het onwaarschijnlijk circulairekarakter van dit soort onderzoek isecht stuitend. Veel andere druk geciteerdestudies uit het buitenland hanteerdeneen vergelijkbare methodologie. Sommigenhebben nagenoeg het karakter vaneen petitie, waarbij groepen patiënten enonderzoekers in feite een akkoord vragenmet hun op voorhand vastgelegde besluiten,verpakt onder gemeenplaatsen als“meer onderzoek is nodig” en het slordigciteren uit van alles en nog wat.

Om echt een uitspraak te kunnen doenover de aard van deze vermeende aandoening,zou men een zo breed mogelijkegroep (dat wil zeggen, echt alle mogelijkeburgers met én zonder besmettingen door elkaar) moeten opvolgen van begin tot einde,zonder ze te beïnvloeden. Dat is behoorlijkmoeilijk. Dit soort epidemiologischonderzoek is gevoelig aan allerlei soortenbias. Bepaalde groepen zijn moeilijk tebereiken of vallen onderweg af. Alleen alhet idee in een studie te zitten en tientallenonderzoeken te (moeten) ondergaanbeïnvloedt de gezondheidstoestand. Water precies gevraagd/onderzocht wordt enwaarom, moet op voorhand vastgelegdworden, en zo neutraal mogelijk zijn (dat wil zeggen, de gezondheidstoestand zelf al niet te erg beïnvloeden). Enzovoorts.

De methodologisch beste studie die ik konvinden tijdens het schrijven van dit stuk is die van Huang en collega’s in TheLancet (1). Conclusie hier is dat een meerderheidvan de patiënten maanden later noglast heeft van medische klachten, meestaléén of twee. Vermoeidheid en angst/depressie voeren het lijstje aan. Belangrijkis te weten dat het hier gaat om hetantwoord “ja” op de vraag “bent u somsovermatig (…)?”, en geen objectief vastgesteldeuitputtingsverschijnselen of eenklinische depressie. Gemakshalve vergetende auteurs die te vergelijken met gegevensvoor de algemene bevolking (zievoor ons land onder andere onderzoekvan Sciensano uit het pre-COVID-tijdperk).Vergelijking met een toestand vóór de infectieis niet mogelijk, want toen bestondde studie natuurlijk nog niet. De onderzochtepatiënten waren van middelbareleeftijd, vaak met chronische ziektes, enallemaal minstens een week opgenomenin het ziekenhuis. Hoe zieker ze acuut waren,hoe langer ze problemen ervoeren.Afwijkingen op technische onderzoeken(bijvoorbeeld scanners of longfunctieonderzoek)correleren niet goed met blijvendesymptomen. De door de patiëntenzelf aangegeven levenskwaliteit was overigenszeer behoorlijk, en niet lager danin de algemene bevolking in China. Dezegenuanceerde besluiten over een groepacuut ernstig zieke patiënten van middelbareleeftijd werden desalniettemin massaalgedeeld door de Long COVID-activisten.En dat terwijl de onderzochte groepmaar weinig te maken heeft met de vaaknaar voren geschoven jonge, gezonde,acuut niet ernstig zieke patiënt die daarnagebukt gaat onder Long COVID. The NewYork Times weet een ronduit apocalyptischstuk aan dit onderzoek, waarbij allerlei wetenschappersen activisten hun onbewezenspeculaties mochten projecteren opdeze Chinese studie. Naar alle waarschijnlijkheidhebben miljoenen medemensendat stuk gelezen.

De best uitgevoerde studies leren ons interessantezaken. Onder andere dat (metname) gehospitaliseerde en ernstig ziekepatiënten met COVID-19 heus geengriepje doormaakten, en een hele tijd opde sukkel kunnen blijven. Bewijs voor hetbestaan van een duidelijk, laat staan frequent,Long COVID-syndroom is dat geenszins.

Zijn er alternatieve verklaringen?

Het is natuurlijk niet de bedoeling om eenoverkoepelende diagnose, die ik in twijfeltrek, gewoon te vervangen door een andere.Het lijkt er sterk op dat we met overlappendegroepen van aandoeningen temaken hebben, waarbij ons intellect ietste enthousiast patronen ontwaart engraag met zo weinig mogelijk categorieënwerkt. Toch kunnen een aantal feiten onsvan dienst zijn om een andere kijk op dezeproblematiek te werpen.

Allereerst is het belangrijk te beseffendat een menselijk lichaam geen perfectgebouwde machine is. Groots opgezetepidemiologisch onderzoek leert dat demeerderheid van de bevolking op eenwillekeurig moment symptomen ervaart.Vermoeidheid voert deze hitlijst meestalaan, gevolgd door allerlei pijnen, angst endepressieve gevoelens. Wanneer de studievan Huang en collega’s aantoont dat driekwartvan de Chinezen van middelbareleeftijd geregeld één, twee of drie symptomenervaart… is het niet duidelijk of ereen erg relevant verschil met de situatie inde algemene bevolking is.

Bij een relevante groep van de bevolkingkunnen die symptomen zonder duidelijkeoorzaak de categorie ‘kwaaltjes’ overstijgenen echt invaliderend worden. Omdatdit een in feite filosofisch classificatieprobleemis dat bovendien gehuld is in controverse,verandert de naamgeving omde paar jaar. Het recent in zwang zijndepsychogeen of psychosomatisch wordt nusteeds meer vervangen door functioneelof, bij de noorderburen, SOLK (SomatischOnvoldoende verklaarde LichamelijkeKlachten – een oerlelijk woord dat naarmijn smaak nog altijd een onnodig lichaam-geest dualisme uitstraalt). Dit isgeen zeldzame situatie: artsen zien dezepatiënten dagelijks. Een heel aantal getuigenissenover Long COVID zijn amperte onderscheiden van beschrijvingen vanhet Chronisch Vermoeidheidssyndroom(CVS), dat overigens ook typisch na eeninfectie begint. Doorwinterde skepticiweten dat de problematiek van de 'chronische(…)'al decennia meegaat, en om depaar jaar een nieuwe kandidaat-verklaringkrijgt. Het is toch wel erg toevallig dat desymptomen van dit soort ‘nieuwe’ ziektesbijna altijd symptomen zijn die zich geregeldof zelfs meestal zonder een duidelijkestructurele oorzaak voordoen.

De problematiek van de definities vanziekte en gezondheid, medisch onverklaardeklachten en psychosomatiek ligtme na aan het hart, maar is te complex omhier bijkomend toe te lichten.

Wat is het probleem eigenlijk?

In bovenstaande alinea’s heb ik heel watepidemiologische en onderzoekstechnischemuggen gezift. Maar gaat het hierom meer dan skeptische haarkloverij overeen klein detail van het afgelopen rampjaar?

Ik geloof van wel. Wars van enig postmodern gezwam is het zo dat de ervaring vanziekte mee wordt vormgegeven door individueleen maatschappelijke ideeën enverwachtingen over gezondheid. Informatiekan wel degelijk ziekmakend zijn. Opeen hypothetisch eiland waar geen hartaanvallenvoorkomen, zal niemand zichover spierpijn in de borststreek ongerustmaken. Omgekeerd kunnen die voorspellingsmechanismenhelemaal uit de handlopen, en mee leiden tot ernstige gevallenvan medisch onverklaarde klachten enpsychosomatiek. Een zogenaamd mysterieuzeziekte die recent een groepmedewerkersvan de Amerikaanse ambassadeop Cuba trof had meest waarschijnlijkeen functioneel karakter (ondanks allerleiHollywoodeske verklaringen die geopperdwerden). De geschiedenis bulkt vanvergelijkbare verhalen. Benadruk ik hiernogmaals dat deze mensen niét alsof doen endat de weinig elegante term 'massahysterie' beter vermeden wordt. Maar soms kaneen combinatie van medische problemen,psychologische bugs, en maatschappelijkeinvloed wel degelijk ziekmakend zijn.

Het constante bombardement met doemberichtenover Long COVID zal vrijwel zekermensen in een vergelijkbare vicieuzecirkel geduwd hebben. Het is nog maarde vraag wanneer de usual suspects uitde alterneuterij hun chronische Lyme- enandere handeltjes verschuiven naar dezenieuwe markt van long haulers. Ik hoopoprecht er binnenkort geen artikel over temoeten schrijven.

Besluit

Samengevat zie ik volgens huidige standvan de wetenschap geen overtuigend bewijsdat SARS-CoV-2 de (enige) oorzaakis van het zogenaamde Long COVID-syndroom.Daarbij heb ik het specifiek overhet syndroom van de relatief jonge en gezondepersoon die langdurig gebukt gaatondervermoeidheid en een hele rits andere aspecifieke klachten. Er zijn opdit moment voldoende alternatieve verklaringenvoor veel van die situaties, ende meerderheid van het aangeleverde bewijsmateriaalis van bedenkelijke kwaliteitof gewoonweg irrelevant. Een groot aantalgetuigenissen doetsterk denken aanfrequent voorkomende vormen van medischonverklaarde klachten.

Elke ziek(t)e verdient de beste medischezorgen en al onze aandacht, en ieders theoriemag gehoord worden. Maar op voorhandbepaalde doembeelden vastleggenen die dan selectief ondersteunen metbedenkelijke wetenschap en dito communicatie,lijkt me geen goed idee.

Wietse Wiels is arts en onderzoeker

De illustraties bij dit artikel komen uit de reeks ‘United Nations COVID-19 Response’ op unsplash.com.

1. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)32656-8