معرفی کتاب کیمیای سعادت - جلد اول
امام محمد غزالی عصاره‌ی زندگی‌اش را در کتاب احیاء علوم‌الدین بر کاغذ آورد. وی در زمان حیاتش این اثر معروف خود به زبان عربی را در کتاب کیمیای سعادت - جلد اول به زبان فارسی ترجمه کرد. در این جلد از کتاب درباره‌ی اصول خداشناسی، دنیاشناسی، آخرت‌شناسی و خودشناسی می‌خوانید و به اصول عبادات و معاملات دنیوی پی می‌برید.
درباره‌ی کتاب کیمیای سعادت - جلد اول
ابوحامد محمد غزالی (Abū Ḥāmid Muḥammad ibn Muḥammad al-Ṭūsiyy al-Ghazali) همه چیز داشت. زن و فرزند و مال و جاه و علم و شهرت و اعتبار و جلال و شکوه. اما هیچ‌کدام از این‌ها او را راضی نمی‌کرد. اینکه پادشاهان و وزرا نام او را با احترام بر زبان می‌آوردند، برای او هیچ بود. اینکه شاگردانش او را بر صدر می‌نشاندند، برایش هیچ ارزشی نداشت. اینکه سخنانش سراسر جهان اسلام را درنوردیده بود و همگان به نقل حدیث غزالی می‌پرداختند، برای او کافی نبود. او گمشده‌ای داشت و در تمام عمر همان را می‌جست. به سراغ فقه و حدیث رفت و روح تشنه‌اش همچنان سیراب ماند. به سراغ فلسفه رفت و جز سراب هیچ ندید. به سراغ هر چه رفت، گمشده‌اش را نیافت. در همه چیز تردید کرد: در ایمانش، در دینش، در علمش، در طریقه‌ی زندگی‌اش. او دیگر دنیا را نمی‌خواست. می‌خواست همه چیز را رها کند و به سفری دور و دراز برود و گمشده‌اش را بیابد. و همین کار را کرد. سفری که حاصلش کتاب «احیاء علوم‌الدین» (The Revival of the Religious Sciences) و در پی آن کتاب کیمیای سعادت (The Alchemy of Happiness) بود.
سرانجامْ این بیماری روحی در رجب 488 هجری قمری به اوج خود رسید. غزالی که در آستانه‌ی چهل‌سالگی بود، همه چیز را پوچ می‌دید. کلاس درسی که زمانی با وعظ و خطابه‌ی او شلوغ‌ترین مکان در مدرسه‌ی نظامیه‌ی بغداد بود، حالا خالی بود. غزالی دیگر نمی‌خواست سخن بگوید. بیماری‌اش روز به روز وخیم‌تر می‌شد. هیچ طبیبی علاج درد او را نمی‌دانست الا خودش. او باید از محیط بغداد به در می‌آمد. پس سفر حج را بهانه کرد و برادرش، احمد غزالی، را جانشین خود در نظامیه کرد. زن و فرزندانش را به دست برادر سپرد و راهی سفری شد که پایانش مشخص نبود. غزالی عزم حج نداشت؛ بلکه می‌خواست به شام برود. جایی که هیچ‌کس غزالی را نمی‌شناخت و بی‌بیم شناخته شدن، می‌توانست به دور از یارانش به تمام آنچه که ذهنش را مشغول کرده بود بیندیشد. او شرح این سفر دو ساله را در کتاب «المنقذ من الضلال» نوشت و سپس به زادگاهش، توس، برگشت. حالا دیگر او گمشده‌ی همیشگی‌اش را یافته بود و شوق این را داشت که حاصل تفکراتش را در کتابی به رشته‌ی تحریر درآورد. او کتاب «احیاء علوم‌الدین» را به زبان عربی نوشت و در آن، طریقه‌ی تصوف را راه نجات از دنیا و مافیها دانست. اما امام محمد غزالی باید به هم‌‌وطنانش نیز این راه نجات را نشان می‌داد. پس خلاصه‌ای «احیاء علوم‌الدین» را به زبان فارسی ترجمه کرد و نام آن را کیمیای سعادت گذاشت.
اگر تمام کتاب‌هایی که درباره‌ی دین اسلام از میان می‌رفت و فقط احیاء علوم الدین یا همان کیمیای سعادت باقی می‌ماند، مسلمانان تمام حوائج خود را بدون هیچ مشکلی برطرف می‌کردند. این سخنی است که صاحب کتاب «الوافی بالوفیات» در وصف اثری گفته که غزالی آن را حاصل زندگی‌اش می‌داند. به‌واقع نیز چنین است. با خواندن این کتاب به همه چیز درباره‌ی معارف دینی پی می‌برید و دین اسلام را بهتر از گذشته می‌شناسید. کتاب کیمیای سعادت - جلد اول با فصل‌هایی در خودشناسی، خداشناسی، دنیاشناسی و شناخت معاد شروع می‌شود. همانطور که در کتاب‌های فقه رسم است، کتاب به چهار ربع یا رکن تقسیم شده است و در هر رکن، 10 اصل وجود دارد. غزالی که پیرو مذهب شافعی است، در هر کدام از ارکان کتاب به مبحثی می‌پردازد که شاید با ظاهر آن آشنا باشیم؛ اما به معنای آن پی نبرده‌ایم. رکن عبادات و معاملات در جلد اول کیمیای سعادت قرار دارند و رکن مهلکات و منجیات در جلد دوم.
گروهی از اهالی تصوف که اهل سکر خوانده می‌شوند، به نوعی با تعالیم دینی تعارض دارند و چه بسا تنی چند از آنان، نماز نمی‌خوانده‌اند، روزه نمی‌گرفته‌اند و به فروع دین پایبند نبوده‌اند. اما غزالی چنین کسانی را خارج از دین و تصوف می‌داند و پایبندی به شریعت را اولین شرط ورود به آیین تصوف می‌داند. در اولین رکن کیمیای سعادت - جلد اول درباره‌ی مناسکی می‌خوانید که در شریعت اسلام واجب‌اند و برای رسیدن به تقرب خدا، باید به آن‌ها پایبند بود. محمد غزالی در رکن معاملات از اصولی می‌گوید که در خواب و خوراک و کسب روزی و ازدواج و سفر و به‌طور خلاصه زندگی دنیایی، باید رعایت کرد. از نظر وی، در این کارها باید پیغمبر عظیم‌الشأن اسلام را الگوی خود قرار داد.
اولین بار احمد آرام به تصحیح کتاب کیمیای سعادت پرداخت و پس از او، حسین خدیوجم این درّ گران‌بهای ادب فارسی را تصحیح انتقادی کرد. انتشارات فردوس تصحیح عزیزالله علیزاده از کتاب کیمیای سعادت را در دو جلد به چاپ رسانده است.
کتاب کیمیای سعادت - جلد اول برای چه کسانی مناسب است؟
اگر می‌خواهید چکیده‌ی همه‌ی معارف اسلامی را در یک کتاب بخوانید، پیشنهاد ما کتاب کیمیای سعادت است. کسانی که به آثار منثور فارسی علاقه‌مندند، از خواندن نثر کهن، ساده و فصیح امام محمد غزالی کمال لذت را خواهند برد.
در بخشی از کتاب کیمیای سعادت - جلد اول می‌خوانیم
بدان که ایزد تعالى را سرّى است در دل آدمى که آن در وى همچنان پوشیده است که آتش در آهن. و چنان که به زخم سنگ بر آهن آن سرّ آتش آشکارا گردد و به صحرا افتد، همچنین سماع آواز خوش و موزون آن گوهر آدمى را بجنباند و در وى چیزى پدید آرد بى‌آن که آدمى را در آن اختیارى باشد و سبب آن مناسبتى است که گوهر دل آدمى را با عالم علوى که عالم ارواح گویند هست. و عالم علوى عالم حسن و جمال است و اصل حسن و جمال تناسب است و هر چه متناسب است نمودگارى است از جمال آن عالم، چه هر جمال و حسن و تناسب که در این عالم محسوس است، همه ثمره جمال و حسن آن عالم است، پس آواز خوش موزون متناسب هم شبهتى دارد از عجایب آن عالم، بدان سبب آگاهى در دل پیدا آید و حرکت و شوقى پدید آید که باشد که آدمى خود نداند که آن چیست.
و این در دلى بود که ساده بود و از عشقى و شوقى که بدان راه برد خالى باشد، اما چون خالى نباشد و به چیزى مشغول بود، آن در حرکت آید و چون آتشى که دم در وى دهند افروخته‌تر گردد. و هر که را دوستى خداى تعالى بر دل غالب باشد سماع وى را مهم بود که آن آتش تیزتر گردد و هر که را در دل دوستى باطل بود، سماع زهر قاتل وى بود و بر وى حرام بود.
و علما را خلاف است در سماع که حلال است یا حرام. و هر که حرام کرده است از اهل ظاهر بوده است که وى را خود صورت نبسته است که دوستى حق تعالى به حقیقت در دلى فرود آید، چه وى چنین گوید که آدمى جنس خود را دوست تواند داشت اما آن را که نه جنس وى بود و نه هیچ مانند وى بود وى را دوست چون تواند داشت؟ پس نزدیک وى در دل جز عشق مخلوق صورت نبندد و اگر عشق خالق صورت بندد، بنابر خیال تشبیهى باطل باشد، بدین سبب گوید که سماع یا بازى بود یا از عشق مخلوقى بود و این هر دو در دین مذموم است.
فهرست مطالب کتاب
ابوحامد محمد غزالى
عنوان اول: در شناختن نفس خویش
فصل اول: آدمى را از چند چیز آفریده‌اند.
فصل دوم: شناختن حقیقت دل
فصل سیّم: حقیقت دل
فصل چهارم: در بیان سبب احتیاج آدمى به کالبد
فصل پنجم: شناختن مقصود از لشکر دل به مثالى
فصل ششم: راه درست به‌کار بردن شهوت و غضب و تن و حواس و عقل و دل
فصل هفتم: چگونگى پیدا شدن صفت‌هاى خوب و بد در آدمى
فصل هشتم: مراقبت حرکات و سکنات خود
فصل نهم: چگونه اصل آدمى گوهر فرشتگان است
فصل دهم: عجایب عالم دل
فصل یازدهم: روزن دل در بیدارى نیز به عالم ملکوت گشاده گردد
فصل دوازدهم: هر آدمى بر فطرت زاییده مى‌شود
فصل سیزدهم: شرف دل از روى قدرت
فصل چهاردهم: حقیقت نبوت و ولایت
فصل پانزدهم: علم چگونه حجاب راه است
فصل شانزدهم: سعادت آدمى در معرفت خداى تعالى است
فصل هفدهم: عجایب صنع خداى تعالى در تن آدمى
فصل هجدهم: آدمى در این عالم در غایت عجز و نقصان است.
عنوان دوم: در شناختن حق تعالى
فصل اول: معرفت نفس کلید معرفت حق تعالى است.
فصل دوم: شناختن تنزیه و تقدیس حق تعالى
فصل سیّم: معرفت پادشاهى راندن حق تعالى
فصل چهارم: دنباله فصل پیش
فصل پنجم: تشبیه طبیعى و منجم به مورچه
فصل ششم: تشبیه خلق به گروهى نابینا
فصل هفتم: تشبیه کواکب و بروج به دستگاه پادشاهى
فصل هشتم: شناختن معنى تسبیحات چهارگانه
فصل نهم: متابعت شریعت راه سعادت است
فصل دهم: راه‌هاى غلط و جهل اهل اباحت
عنوان سیّم: در معرفت دنیا:
فصل اول: سبب بودن آدمى در دنیا
فصل دوم: حقیقت دنیا و آفت دنیا و غرض دنیا
فصل سیّم: اصل دنیا سه چیز است: طعام و لباس و مسکن
فصل چهارم: مثال‌ها در جادوى دنیا و غفلت اهل دنیا
فصل پنجم: نه هر چه در دنیاست مذموم است.
عنوان چهارم: در معرفت آخرت
فصل اول: بهشت و دوزخ کالبدى و روحانى
فصل دوم: حقیقت مرگ
فصل سیّم: تویى تو نه بدین قالب است
فصل چهارم: نگاهداشتن اعتدال روح انسانى
فصل پنجم: معنى حشر و نشر و بعث و اعاده
فصل ششم: مشاهده بهشت و دوزخ در این دنیا
فصل هفتم: معنى عذاب قبر
فصل هشتم: حقیقت و درجات عذاب قبر
فصل نهم: اژدرهاى گور را به چشم سر نتوان دید
فصل دهم: عذاب قبر براى همه نیست
فصل یازدهم: راه آزمایش ایمنى از عذاب قبر
فصل دوازدهم: سه جنس آتش دوزخ روحانى
فصل سیزدهم: آتش روحانى دردناک‌تر از آتش جسمانى است.
فصل چهاردهم: منازل سیر و سفر روح در دنیا
فصل پانزدهم: به گمان ضعیف هم انکار آخرت روا نیست
رکن اوّل: در عبادات است
اصل اول: در اعتقاد اهل سنّت حاصل کردن
اصل دوم: در طلب علم
اصل سیّم: در طهارت است.
اصل چهارم: در نماز است.
اصل پنجم: در زکوة است.
اصل ششم: در روزه است.
اصل هفتم: حج است.
اصل هشتم: قرآن خواندن است.
اصل نهم: ذکر حقّ تعالى است.
اصل دهم: ترتیب در دعاهاست.
رکن دوّم: رکن معاملات است
اصل اول: آداب طعام خوردن و دادن است.
اصل دوّم: آداب نکاح است.
اصل سیّم: در آداب کسب و تجارت است.
اصل چهارم: شناختن حلال و حرام و شبهت است.
اصل پنجم: در گزاردن حق صحبت با خلق و نگاهداشتن حقّ خویشاوند و همسایه و بنده و حقّ درویشان و برادران خدایى
اصل ششم: در آداب زاویه گرفتن و از خلق عزلت کردن
اصل هفتم: آداب سفر است.
اصل هشتم: آداب سماع و وجد
اصل نهم: امر معروف و نهى منکر است.
اصل دهم: در رعیت داشتن ولایت راندن
